Những năm 40 của thế kỉ này, trên thi đàn văn học lãng mạn vang lên những vần thơ nặng trĩu buổi chiều của Huy Cận: “Lớp lớp mây cao đùn núi bạc – Chim nghiêng cánh nhỏ bóng chiều sa…”. Những câu thơ của chàng thanh niên trí thức tiểu tư sản đã mang theo tâm trạng bất lực của cả một lớp người đang ngột ngạt giữa xã hội đen tối Việt Nam dưới ách ngoại bang. Cũng trong một buổi chiều giữa nơi đất khách Trung Hoa, một người tù “tay bị trói giật cánh khuỷu, cổ mang vòng xích” đã để cảm xúc trải ra cùng không gian bao la, làm nên những vần thơ tuyệt tác, vừa cổ kính, vừa rất trữ tình thư thái:
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng
(Chiều tối – bản dịch)
Giờ đây, khi soi mình trong ánh hồng bếp lửa năm xưa ấy, ta chợt khám phá ra vóc dáng của một Con Người: Bác Hồ kính yêu!
Buổi chiều đã đi vào bao áng thơ cổ kim. Khung cảnh chiều về tối thường gợi nên chất thơ đặc sắc, nỗi buồn lắng đọng, suy tư về nhân sinh. Nhưng hoàn cảnh của Bác khi viết bài thơ khá đặc biệt, từ thân phận người tù đã vượt qua ám ảnh của cảnh đi đày. Cảm xúc trên đường đi của Bác đã lộ rõ cốt cách của thi nhân – chíên sĩ Hồ Chí Minh. Giả sử có một học giả nào đó làm một phép so sánh giữa bài thơ này của Bác với những bài thơ lừng danh của Lí – Đỗ, của Thôi Hiệu, e cũng khó phân biệt rõ, bởi bài thơ đã thấm đẫm phong vị Đường thi! Nhưng đọc thật kỹ, chúng ta vẫn nhận ra phong cách rất riêng – phong cách Hồ Chí Minh, rắn rỏi mà uyển chuyển, hiện thực mà trữ tình, cổ điển mà hiện đại.
Hiện thực của bài thơ cũng được mở ra theo lối cấu tứ Cảnh – Tình quen thuộc của thơ Đường. Thiên nhiên làm nền cho tâm trạng:
Quyện điểu qui lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
(Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không)
Thiên nhiên mở ra vẫn là những nét quen thuộc của thi ca cổ điển: cánh chim – chòm mây – bầu trời, với nhịp điệu thời gian như lắng trầm xuống cùng với ám ảnh của buổi chiều. Ngày xưa Lí Bạch từng mô tả không gian “Chúng điểu cao phi tận – Cô vân độc khứ nhàn”, và chúng ta có thể nhận ra nét quen thuộc ấy trong những câu thơ này của Hồ Chí Minh. Tất cả như lắng đọng lại trong một thiên nhiên u trầm. Cảm nhận không gian cũng giống như các nhà thơ xưa, tạo ra sự đối lập giữa cánh chim, chòm mây với bầu trời rộng lớn! Dường như không gian được tạo ra từ sự đối lập như vậy cũng đã gợi sẵn một nỗi buồn trong cảnh. Cánh chim mỏi, chòm mây côi như mang theo nỗi niềm của người tù nơi đất khách quê người!Nhưng ngay trong cách nhìn cảnh, ta cũng nhận ra thái độ ung dung của con người. Hướng về bầu trời, cánh chim và chòm mây, Bác đã thật sự hoà hồn mình vào cảnh vật. Thần thái của hai câu thơ nằm ngay trong hai chữ “mạn mạn” vừa mang nét quen thuộc của thơ Đường, vừa bộc lộ cái ung dung trong xúc cảm của con người. Buổi chiều ấy dường như mọi hoạt động cũng lắng xuống, đám mây lơ lửng, lững lờ, man mác giữa không gian tạo thành độ sâu của khung cảnh. Rất tiếc bản dịch thơ đã không thể lột tả được khoảnh khắc rất thi sĩ của Bác trong điệp từ “mạn mạn” này! Khi hướng lòng lên với bầu trời, Bác cũng đã xóa nhoà ranh giới giữa người tù và một khách tự do. Tinh thần “tự do lãm thưởng vô nhân cấm” (Tẩu lộ) chính là ở điểm này.
Ngỡ như cảnh vật ấy sẽ gợi lên những nỗi buồn nhân sinh, ám ảnh thân phận thế nhưng bài thơ đã đem đến cho ta một cảm nhận hoàn toàn khác với các nhà thơ xưa:
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng
Như một điều thường thấy trong thơ Bác, hình ảnh ở hai câu thơ này chính là sự thể hiện mối quan tâm của Bác đến cuộc sống xung quanh! Trong những trường hợp như thế này, bản dịch thường tỏ ra bất lực. Bác rất mạnh dạn trong sử dụng từ địa phương Quảng Đông “bao túc” (ngô). Không những thế, hai câu còn thể hiện sự quan sát của Bác với hành động của con người trong không gian chiều tối. Điểm son trữ tình của bài thơ chính là chỗ này! Con người không phải chịu sự chi phối của cảnh vật như thơ cổ, mà con người đem lại sức sống cho khung cảnh chiều tối. Đặc biệt, đó là sự gắn kết “thiếu nữ” – “sơn thôn” đã cho ta thấy cảm xúc, hồn thơ của Bác. Người luôn luôn phát hiện mối quan hệ hoà hợp giữa người và cảnh vật. Không phải ngẫu nhiên có sự kết hợp này. Xóm núi như đẹp hơn, ấm áp hơn nhờ sự xuất hiện của thiếu nữ. Và thiếu nữ xuất hiện không hề đơn độc lẻ loi mà gắn với cộng đồng “sơn thôn” của mình. Đó là cách nhìn đặc biệt thường gặp trong thơ Bác:
Chùa xa chuông giục người nhanh bước
Trẻ dắt trâu về tiếng sáo bay
(Hoàng hôn)
Hay:
Làng xóm ven sông đông đúc thế
Thuyền câu rẽ sóng nhẹ thênh thênh
(Giữa đường đáp thuyền đi huyện Ung)
Chính vì tấm lòng Bác luôn hướng về con người, yêu mến con người nên ở đâu có sự xuất hiện của con người, một dấu hiện của cuộc sống là Người tìm thấy niềm vui. Dẫu rằng trong bài thơ chỉ là công việc xay ngô bình thường, nhưng Người đã lặng lẽ quan sát từ lúc “ma bao túc” (xay ngô) cho đến khi “bao túc ma hoàn” (ngô xay xong). Rõ ràng, người thiếu nữ ấy hiện ra trong công việc hết sức bình thường, nhưng ta nhận ra trong cái nhìn của Bác một thái độ trân trọng đặc biệt, nhờ đó vẻ đẹp của sức sống con người, của cuộc đời càng lộ rõ hơn.
Cũng từ tình cảm hướng về cuộc sống, bài thơ đã có một từ kết làm bừng sáng cả bài thơ. Cái độc đáo của tứ thơ cũng chính là điểm này: nói về chiều tối bằng sự xuất hiện của ánh sáng, không nói về thời gian mà người đọc lại cảm nhận rõ một khoảng thời gian từ chiều về tối! Bài thơ không khép lại bằng cảm giác về bóng đêm mà lại chan hoà ánh sáng, ánh sáng tạo nên từ cuộc sống đời thường giản dị. Ánh sáng nổi bật trong đêm tối, như là biểu tượng của sự sống. Ánh sáng ấy gắn với màu ưa thích của Bác – màu hồng. Ánh hồng của bếp lửa, ánh hồng trên gương mặt người hay màu hồng của tấm lòng lạc quan yêu đời của Bác? Màu hồng không chỉ mang ý nghĩa tượng trưng đặc biệt trong riêng bài thơ này mà trong nhiều bài thơ khác cũng thể hiện một ý nghĩa tương tự. Đó là màu sắc của lòng tự tin, ung dung và lạc quan hướng về tương lai.
Nói về cảnh chiều tối, Bác đã quên đi thân phận người tù, vượt lên hoàn cảnh. Ta lại gặp chủ thể trữ tình đằm thắm được bộc lộ kín đáo qua bài thơ. Bài thơ thể hiện một nét độc đáo trong phong cách thơ Hồ Chí Minh, “từ tư tưởng đến hình tượng thơ luôn luôn có sự vận động hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai” (Nguyễn Đăng Mạnh). Ngọn lửa của con người làm điểm hội tụ, là trung tâm toả ấm nóng và niềm vui ra không gian rộng lớn. Đến thơ Bác, tư cách chủ thể của con người được phản ánh rõ nét và giàu sức sống, vừa cổ điển vừa lãng mạn.
Ta nhận ra trong nỗi buồn, niềm vui của Bác phẩm chất của một vĩ nhân: rất bình thường, giản dị nhưng mỗi câu thơ toả sức ấm của một ý chí mãnh liệt và sáng bừng lên hồng bao thế hệ, sự hài hoà giữa tình cảm và tinh thần thép đã làm nên những vần thơ sâu sắc thâm trầm.
Bình giảng bài thơ Chiều tối của Hồ Chí Minh – Bài làm 2
Năm 1990, nhân dịp kỉ niệm 100 năm ngày sinh của Hồ Chí Minh (1890-1990) Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc (UNESCO) đã ghi nhận và suy tôn Người là “vị anh hùng giải phóng dân tộc và là một nhà vân hóa lớn”. Chỉ xét riêng về sự nghiệp văn chương, Người xứng đáng là nhà văn, nhà thơ lớn của nước ta. Trong những ngày bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam (từ mùa thu 1942 đốn mùa thu 1943), Người đã sáng tác tập thơ Nhật kí trong tù gồm 133 bài. Trong tập thơ ấy có bài Chiều tối (Mộ) rất đặc sắc:
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ, , Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không, Cô em xóm núi xay ngô tối, Xay hết y lò than đã rực hồng.
Chỉ vài nét chấm phá, Hồ Chí Minh đã vẽ được một bức tranh tả cảnh chiều tối mênh mông mà đầm ấm.
Câu khai và câu thừa là bức tranh thiên nhiên chiều tối:
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ.
Ở đây, thời gian là chiều tối (Bác chỉ nói ở tựa đề, không nói lại trong bài thơ). Còn không gian thì rất vắng vẻ, bao la. Hình ảnh cánh chim mỏi xuất hiện trong thơ Bác tuy quen thuộc, tuy có chút buồn nhưng không bơ vơ, lạc lõng mà ấm áp vì chim “về rừng tìm cây ngủ” – chim bay về tổ. Đặc biệt, chỉ nhìn một cách chim đang bay, Bác lại thấu hiểu được “chim mỏi” (quyện điểu). Hơn nữa, Bác còn khẳng định chim sẽ “về rừng tìm cây ngủ” (quy lâm tầm túc phụ). Phải là con người vô cùng thương yêu loài vật, hiểu nhiều về loài vật mới có sự cảm nhận tinh tế như vậy. Rõ ràng Hồ Chí Minh có một tấm lòng nhân đạo bao la. Ở câu sau, cảnh lại buồn hơn:
Chòm mây trôi nhẹ giữ tầng không
“Cô vân” là chòm mây lẻ, chòm mây đơn độc. Cụm từ này gợi cảm giác buồn bả, cô liêu. Nhưng liền sau đó, Bác viết “mạn mạn” lững lờ) và “độ thiên không” (trên tầng không) thì câu thơ lại mở rộng một không gian thoáng đãng, bát ngát.
Như vậy, ở hai câu đầu, chỉ vài nét chấm phá đơn sơ: một cánh chim, một chòm mây, núi rừng và bầu trời Hồ Chí Minh đã vẽ được một bức tranh tuyệt đẹp mang màu sắc cổ điển phương Đông. Bác dùng hình ảnh ước lệ “chim mỏi về rừng” để nói đến hoàng hôn. Bác lấy điểm để tả diện – tả “chòm mây lẻ” để gợi cái vô cùng của bầu trời. Bác lấy chuyển động để nói sự ngừng nghỉ. Bác lấy không gian để tả thời gian. Thật điêu luyện làm sao! Thật tài hoa làm sao! Bên cạnh đó, cảnh chiều tối trên bức tranh thơ như đượm một nỗi buồn hắt hiu, gợi đến cho chúng ta cảnh tù nhân bị giải đi giải lại, bóng chiều đã buông xuống nhưng chưa được dừng chân. Dường như, trong chiều sâu của ý thơ còn “hé mở cho ta nhìn thấy một thoáng ước mơ thầm kín về một mái nhà ấm, một chỗ dừng chân trên con dường dài muôn dặm của Hồ Chí Minh.
Nếu như câu khai, câu thừa là bức tranh thiên nhiên chiều tối, thì câu chuyển và câu hợp là bức tranh sinh hoạt của con người. Cảnh chiều tối bất ngờ rực sáng, ấm áp bởi những hình ảnh của cuộc sông đời thường:
Cô em xóm núi xay ngô tối, Xay hết, lò than đã rực hồng.
Trên bức tranh thơ hiện lên hình ảnh cô thiếu nữ thôn quê đang lao động hăng say, cần mẫn. Nghệ thuật điệp ngữ liên hoàn và lối đảo ngược khéo léo “ma bao túc y bao túc ma hoàn” ở cuối câu ba và bốn đã thể hiện được vòng quay đều đặn của một chiếc cối xay, gợi nên nhịp điệu cuộc sông êm đềm, mộc mạc nơi rừng núi âm u, tĩnh mịch. Chính vì thế mà chất thơ trở nên độc đáo – chất thơ của nhựa sống vần vật, khỏe khoắn, trẻ trung. Đặc biệt, “lò than rực hồng” là hình ảnh thi vị, yên vui, ấm cúng, tươi sáng, lan tỏa. Do đó câu thơ xay hết lò than đã rực hồng” vừa xinh xắn, vừa gợi cảm. Đồng thời câu thơ này đã miêu tả được cảnh trời đã tối hẳn. Như vậy, Hồ Chí Minh đã lấy ánh sáng để nói tôi (Nguyên tác không nói tối mà diễn tả được cảnh trời tối). Nghệ thuật tả cảnh của Bác thật tinh tế.
Mặt khác, sự chuyển đổi bất ngờ của mạch thơ: từ tĩnh sang động, từ tối sang sáng, từ thiên nhiên sang con người, từ buồn vắng sang ấm áp, nhất là màu sắc và ánh sáng của lò than rực hồng kết thúc bài thơ đã xua đi cái lạnh lẽo, cái lẻ loi, cái tĩnh mịch, cái buồn bã của chiều tối vùng sơn cước. Đây là cái mô típ thường gặp trong thơ của Hồ Chí Minh, bởi lẽ tư tưởng và hình tượng luôn vận động để hướng đến sự sống và đón lấy ánh sáng, chớp lấy tương lai. Vẻ đẹp hiện đại của bài thơ cũng là ở đó.
Tóm lại, Chiều tối của Hồ Chí Minh là một bài thơ vượt thời gian. Cùng với Đêm lạnh, Hoàng hôn, nếu đặt Chiều tối lẫn vào trong những tập thơ của những thi nhân đời Đường, đời Tông thì cũng khó mà phân biệt được. Bài thơ Chiều tối đã thể hiện một bước tổng hợp mới của thi ca Việt Nam hiện đại. Bài thơ có sự kết hợp một cách nhuần nhị vẻ đẹp cổ điển và hiện đại, chất thép và chất trữ tình, lãng mạn và hiện thực, trữ tình và tự sự cũng như sự hòa hợp giữa con người chiến sĩ và thi sĩ.
Bình giảng bài thơ Chiều tối của Hồ Chí Minh – Dàn ý
A. MỞ BÀI
– “Chiều tối” là một trong những bài thơ tức cảnh hay nhất của Hồ Chí Minh trong tập “Nhật kí trong tù”.
– Bài thơ là bức tranh thiên nhiên và cuộc sống sinh hoạt của con người trong cảnh chiều ở một xóm núi hoang vu. Qua đó ta thấy được một tâm hồn luôn hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai; một tấm lòng nhân hậu, nhạy cảm, tinh tế, giàu cảm xúc của nhà thơ – chiến sĩ Hồ Chí minh (Trích dẫn bài thơ).
B. THÂN BÀI
1. Hai câu đầu: Bức tranh thiên nhiên trong cảnh chiều muộn
“Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không”.
* Cảnh vật:
– Cánh chim mệt mỏi đi tìm chốn ngủ: Hình ảnh thơ mang tính ước lệ cổ điển thường gặp trong thơ ca cổ.
+ “Chim bay về núi tối rồi” (ca dao)
+ “Chim hôm thoi thóp về rừng” (Nguyễn Du)
– Chòm mây trôi lẻ loi giữa bầu trời -” Thời gian như ngưng đọng, cảnh vật thật yên tĩnh, vắng lặng.
* Tâm trạng thi nhân:
– Cảnh buồn phù hợp với tâm trạng của nhà thơ: một mình bị tù đày nơi đất khách, trải qua một ngày chuyển lao cực khổ, trong lòng canh cánh nỗi nhớ quê hương, đất nước.
– Trong hoàn cảnh chuyển lao mệt mỏi, lại bị gông cùm, xiềng xích nhưng Người vẫn cảm nhận dược vẻ bình yên, thanh thản của cảnh vật với phong thái ung dung, nhàn tản, tâm hồn lạc quan yêu cuộc sống, gắn bó với thiên nhiên. Khát vọng tự do ẩn trong ánh mắt dõi theo cánh chim trời, làn mây trôi…
2. Hai câu kết: Bức tranh sinh hoạt của con người .
(Một đặc điểm độc đáo, in đậm trong nhiều bài thơ của Bác là mạch thơ hình ảnh luôn vận động một cách khoẻ khoắn và bất ngờ, luôn hướng tới sự sống, ánh sáng và tương lai. Hai câu kết của bài thơ đột ngột chuyển mạch, chuyển cảnh, chuyển ý, chuyển hình…)
* Cảnh vật: Bức tranh mới sáng, đẹp, ấm áp và tràn đầy sức sống:
– Hình ảnh “cô em xóm núi” đẹp trong sự siêng năng, chăm chỉ, khỏe mạnh nhưng công việc có phần nặng nhọc, vất vả “xay ngô tối”.
– “Lò than đã rực hồng”
+ Dùng ánh sáng để miêu tả bóng tối: Lò than rực hồng báo hiệu trời đã tối hẳn -” cảm nhận hết sức tinh tế.
* Tâm trạng thinhân:
– Cảnh thơ sáng lên một niềm tin ấm áp. Đó là tấm lòng nhân hậu bao la, một tinh thần lạc quan, một bản lĩnh phi thường của người tù người chiến sĩ cách mạng vĩ đại: Hồ Chí Minh.
C. Kết bài
Bài thơ “Chiều tối” không chỉ miêu tả cảnh chiều muộn nơi sơn cước với cánh chim, làn mây và cuộc sống lao động của con người. Toát lên toàn bộ bài thơ là hình tượng nhân vật trữ tình có tấm lòng yêu thương rộng lớn, luôn luôn nâng niu trân trọng mọi sự sống trên đời, có tấm lòng lạc quan, luôn hướng về tương lai vàánh sáng. Bài thơ còn cho ta thấy tài nghệ sắc sảo độc đáo cả Bác trong một bút pháp riêng: hòa hợp màu sắc cổ điển và hiện đại.